کنترل فشارخون احتمال سکته مغزی را ٥٠درصد کاهش می‌دهد

«محمدرضا قینی»، رییس انجمن سکته‌های مغزی، در گفت‌وگو با «شرق»:

کنترل فشارخون احتمال سکته مغزی را ٥٠درصد کاهش می‌دهد

زینب همتی

بافت مغز حالتی دارد که مدت‌کوتاهی بعد از سکته از بین می‌رود. از همان لحظه ‌اول بسته‌شدن رگ‌ها در اثر سکته، سلول‌های مغزی شروع به از‌بین‌رفتن می‌کنند. پزشکان می‌گویند وقتی ضایعه گسترش می‌یابد، دیگر نمی‌توان برای بهبود بیمار اقدام عمده درمانی انجام داد. برای بازکردن رگ، سه ‌تا ٥/٤ساعت زمان نسبتا مناسبی است و پس از آن به‌دلیل آنکه دارو دیگر از اثربخشی لازم برخوردار نیست، تجویز نمی‌شود. لزوم ارجاع بیمار دچار سکته مغزی به مراکز درمانی، داروهای موثر برای درمان این بیماران و عوامل پیشگیری از ابتلا‌به سکته‌های مغزی ازجمله مواردی است که در گفت‌وگو با دکتر «محمدرضا قینی»، متخصص مغز‌و‌اعصاب، عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی‌تهران و رییس انجمن سکته‌های مغزی در میان گذاشته‌ایم که مشروح آن در ادامه می‌آید.

نقش زمان را در نجات جان بیماران دچار سکته مغزی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ضروری است به محض آنکه فعالیت مغزی فردی ناگهان مختل شد و احتمال سکته او به‌وجود آمد، هرچه سریع‌تر به اورژانس اطلاع دهیم. وضعیت بیماری که در یک‌ساعت نخست مشاهده علایم سکته، به بیمارستان رسانده می‌شود، بهتر از بیماری است که پس از دو‌ساعت به بیمارستان می‌رسد. البته یادآوری این نکته هم ضروری است که هرچند زمان مراجعه بیمار دچار سکته مغزی سه تا ٤/٥ساعت عنوان شده، اما باید توجه داشت از زمان انتقال بیمار به مراکز درمانی، پزشکان بین یک تا ١/٥ساعت برای معاینات و بررسی‌های اولیه از قبیل سی‌تی‌اسکن، آزمایش قند و سایر بررسی‌ها و سپس معالجه، زمان لازم دارند.
عوامل ایجاد سکته مغزی چیست؟
هرچند برخی عوامل مانند افزایش سن در ابتلا‌به سکته مغزی نقش دارند، اما قابل‌پیشگیری نیستند. ازجمله عوامل قابل‌پیشگیری در ابتلا‌به سکته مغزی، کنترل فشارخون است. نتایج تحقیقات علمی نشان می‌دهد، حدود ٥٠درصد از کل سکته‌های مغزی مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از فشارخون است.
چه اقدامات پیشگیرانه‌ای می‌توان برای جلوگیری از ابتلا‌به سکته مغزی انجام داد؟
پیشگیری دو‌نوع است؛ نخست، پیشگیری اولیه برای افرادی که تاکنون سابقه سکته مغزی، قلبی و اختلال در عروق نداشته‌اند و دوم، پیشگیری از سکته‌های بعدی در افرادی که یک‌بار دچار سکته شده‌اند. برای گروه نخست، کنترل زمینه‌های خطر از طریق کنترل چربی خون و فشارخون ازجمله این موارد است. کاهش مصرف نمک کمک زیادی به کنترل فشارخون می‌کند و درمواقعی که به کمک رژیم غذایی و تحرک، فشارخون کنترل نشود، با استفاده از دارو باید این کار را انجام داد. داشتن تحرک و به‌طور کلی اصلاح سبک زندگی از عوامل موثر در پیشگیری از ابتلا‌به سکته مغزی به‌شمار می‌رود. در گروه دوم، غیراز جنبه‌های پیشگیرانه‌ای که به گروه اول توصیه می‌شود، طبیعی‌نگه‌داشتن فشارخون از طریق مصرف دارو، مصرف آسپرین و داروهای مشابه دیگر ازجمله موارد مفید و توصیه‌شده برای جلوگیری از ابتلا‌به سکته مغزی است. هرچند تحرک از موارد مهم در پیشگیری از ابتلا‌به سکته مغزی است، اما بسیاری از بیماران پس از سکته دچار معلولیت می‌شوند و قادر به تحرک نیستند.
کدام داروها در درمان سکته‌های مغزی کاربرد دارد؟
داروهای سکته مغزی به دو‌دسته تقسیم می‌شوند. یک‌دسته داروهای مرحله‌ حاد هستند که برای بیماران دچار سکته مغزی در همان چند‌ساعت اولیه پس از سکته تجویز می‌شوند، از‌جمله این داروها آمپولی است که به‌عنوان یک‌درمان تاییدشده استفاده و سبب می‌شود لخته‌خونی که در رگ‌ گیر‌کرده، حل شود و این درمان تنها درمان مرحله حاد سکته مغزی است. دسته دوم، داروهای پیشگیری‌کننده از سکته‌های بعدی است. از‌آنجا‌که اولین‌سکته، هشداری برای تکرار سکته‌های بعدی و زنگ خطری برای تنگی رگ‌های بیمار و احتمال به‌وجود‌آمدن سکته‌های قلبی و مغزی دیگر است، باید با برخی داروها از ابتلا‌به سکته‌های دیگر پیشگیری کرد.
دسترسی بیماران دچار سکته‌های مغزی به دارو چگونه است؟
خوشبختانه دسترسی به داروهای پیشگیری‌کننده از ابتلا‌به سکته‌های بعدی برای بیماران راحت است. شایع‌ترین این داروها آسپرین است که هم دردسترس و هم فوق‌العاده ارزان است.
آسپرین در پیشگیری از سکته‌های مغزی تا چه حد موثر است؟
این دارو که در دوزهای پایین (آسپرین‌بچه) تجویز می‌شود، درحقیقت قدیمی‌ترین و موثرترین درمان برای پیشگیری از سکته‌های بعدی به‌شمار می‌رود. نتایج یافته‌های علمی بیانگر آن است که احتمال سکته دوم در افرادی که آسپرین مصرف می‌کنند، بین ٣٠تا٣٤درصد کمتر از دیگر افرادی است که از این دارو استفاده نمی‌کنند. درواقع آسپرین در افرادی که یک‌بار سکته مغزی کرده‌اند، نقش پیشگیری‌کننده دارد. در اینجا لزوم اطلاع‌رسانی در مورد مصرف آسپرین به بیماران مورد تاکید است زیرا برخی پزشکان بیماران را در مورد عوارض قطع مصرف آسپرین آگاه نمی‌کنند. به همین دلیل بعضی بیماران پس از مدتی، سرخود مصرف آسپرین را قطع می‌کنند که این اقدام، احتمال سکته را در این افراد افزایش می‌دهد.
به‌عنوان یک متخصص مغز‌و‌اعصاب، آیا خوردن آسپرین را در سنین بالا برای پیشگیری از سکته مغزی توصیه می‌کنید؟
خیر. آسپرین باید زیر‌نظر پزشک و تنها برای کسانی که سابقه سکته یا گرفتگی عروقی دارند، تجویز شود. برای افرادی که تاکنون سابقه سکته نداشته‌اند، مصرف آسپرین ضرورتی ندارد. آسپرین درصد کمی خونریزی معده را به‌همراه دارد. اختلالات انعقادی از دیگر عوارض مصرف این داروست. در مجموع باید گفت از آنجا که مصرف آسپرین نیز بی‌عارضه نیست، در افرادی که هیچ‌عارضه عروقی ندارند، ریسک مصرف آن بیش از منافع آن است، اما در افرادی که سکته کرده‌اند، منافع این دارو بیش از مضرات آن است.
در چه مواقعی به‌جای آسپرین، وارفارین تجویز می‌شود؟
نامنظمی ضربان‌قلب نیز از عوامل تشکیل لخته‌خون است. لخته‌خون به سمت مغز حرکت می‌کند و سکته‌های مغزی را به‌همراه دارد. در نامنظمی ضربان قلب معمولا به‌جای آسپرین، وارفارین تجویز می‌شود که در زمینه ایجاد اختلال در سیستم انعقادی اثر شدیدتری نسبت ‌به آسپرین دارد. مشکلاتی که برسر راه استفاده از وارفارین است، نخست نحوه دسترسی به این داروست که مانند آسپرین به سهولت در دسترس بیمار قرار ندارد. از جمله مشکلات در زمینه مصرف این دارو، نزدیک‌بودن مرز میان دوز درمانی و ابتلا‌به مسمومیت است. این دارو در مواردی به‌قدری انعقاد خون را مختل می‌کند که فرد دچار خونریزی مغزی می‌شود. از همین‌رو مصرف‌کنندگان این دارو برای جلوگیری از مسمومیت باید هفته‌ای یک‌بار آزمایش دهند. به همین دلیل در بیمارانی که امکان آزمایش‌های مکرر وجود ندارد، پزشکان از تجویز این دارو صرف‌نظر می‌کنند. کلوپیدیگرول، داروی تخصصی‌تر دیگری است که جایگزین آسپرین شده و برای دوره‌های کوتاه‌مدت تجویز می‌شود.
نقش داروهای کاهنده چربی و قند در جلوگیری از سکته چیست؟
از دیگر داروهایی که پس از سکته برای پیشگیری از سکته‌های بعدی تجویز می‌شود، «استاتین»ها یا داروهای پایین‌آورنده چربی خون هستند. این داروها زمینه‌های خطر سکته مغزی را با پایین‌آوردن چربی خون کنترل می‌کنند. این داروها مستقل از اثری که روی چربی خون دارند، آثار مفید دیگری روی برطرف‌کردن تنگی عروق و تصلب شرایین بر جای گذاشته و از سکته‌های مغزی و قلبی جلوگیری می‌کنند. از‌آنجا‌که بیماری دیابت از عوامل بروز سکته‌ مغزی به شمار می‌رود، داروهای کنترل‌کننده قند خون نیز در زمره داروهای پیشگیری از سکته‌ مغزی قرار می‌گیرند.
آیا برای بیمارانی که به‌دلیل تاخیر در درمان سکته‌های مغزی دچار فلج دست‌و‌پا می‌شوند، درمان دارویی وجود دارد؟
خیر. متاسفانه برای بهبود ضعف بیماران پس از سکته هنوز دارویی نداریم. مهم‌ترین اقدام درمانی برای این قبیل بیماران فیزیوتراپی مداوم است.
میزان دسترسی به دارو برای بیماران دچار سکته مغزی چگونه است؟ آیا این داروها تحت پوشش بیمه قرار دارند؟
داروهای پیشگیری از سکته‌های مغزی مانند داروهای کنترل‌کننده قند و چربی خون خوشبختانه در کشور تولید می‌شوند و تحت پوشش بیمه‌ها قرار دارند و بیماران برای تهیه آنها با مشکل روبه‌رو نیستند. داروهای حل‌کننده لخته‌خون که در همان ساعت‌های اولیه سکته به بیماران تزریق می‌شود، تماما وارداتی بوده و در داخل کشور تولید نمی‌شوند و زیر پوشش بیمه هم قرار ندارند؛ یعنی با اینکه این داروها پس از تایید وزارت بهداشت، انجمن مغز‌و‌اعصاب و انجمن سکته‌های مغزی وارد فهرست دارویی کشور شده‌اند، اما هنوز در فهرست بیمه‌ها قرار نگرفته‌اند. با وجود این ، این داروها در داروخانه برخی بیمارستان‌ها موجود است و براساس طرح تحول نظام سلامت، هزینه‌های آن از‌سوی دولت پرداخت می‌شود. طرح تحول نظام سلامت مقرر کرده است بیماران در بیمارستان‌ها، درصد کمی از هزینه‌ها را بپردازند. البته ناگفته نماند این دارو در داروخانه برخی از بیمارستان‌ها موجود نبوده و بیمار ناگزیر به تهیه آن از بیرون است. اما در مجموع باید گفت هزینه‌هایی که بیماران دچار سکته‌های مغزی در‌حال‌حاضر در بیمارستان‌ها پرداخت می‌کنند، نسبت به هزینه‌های درازمدت توانبخشی ناشی از تاخیر درمان بسیار کمتر است. مطالعات نشان می‌دهد هزینه‌های ناشی از معلولیت سکته‌های مغزی به خود فرد و سیستم بهداشتی کشور در‌صورت نرساندن به‌موقع بیمار به مراکز درمانی بسیار بیشتر از هزینه‌های دارویی در درمان حاد بیماران دچار سکته مغزی است. کمبود مراکز درمانی نیز از مشکلات دیگر این بیماران است. هم‌اینک تعداد بیمارستان‌هایی که از نظر کادر درمانی بتوانند خدمات خاص مورد نیاز بیماران سکته مغزی را در لحظات اولیه ارایه داده و تا ٢٤ساعت بعد مراقبت‌های بعدی را برعهده گیرند، در کشور انگشت‌شمارند.